نظام مدارج علمی خاص حوزه تعریف شود | حوزه توانش را صرف حل مسائل نظام کند

اشاره: حجت الاسلام والمسلمین سید محمد واعظ موسوی رییس انجمن علمی ارتباطات و تبلیغ حوزه علمیه قم، استاد سطح عالی و درس خارج فقه، خارج اصول و تفسیر در حوزه علمیه قم است. وی در دوره قبلی مجلس خبرگان رهبری نایب رییس کمیسیون سیاسی اجتماعی و عضو کمیسیون پاسداری از ولایت فقیه بوده است.

وی در سال 65 پس از تحصیل در دانشگاه تبریز به حوزه آمد و پس از اتمام دوره 10 ساله حوزه در چهار سال در سال ۱۳۶۹ دروس خارج فقه و اصول را آغاز کرد و عمده مباحث فقهی را نزد مرحوم آیت‌الله تبریزی و مباحث اصولی را در خدمت آیت‌الله وحید خراسانی فراگرفت و از محضر حضرات آیات بهجت، فاضل لنکرانی، شبیری زنجانی و مکارم شیرازی مستفیض شده و در مباحث فلسفی و اسفار از محضر آیت‌الله انصاری شیرازی استفاده نمود.

حجت الاسلام والمسلمین واعظ موسوی از سال دومِ طلبگی به عنوان مدرس مشغول تدریس است و از سال ۱۳۷۶ تاکنون در مقطع سطح عالی حوزه علمیه، در مدارس مختلف به تدریس اصول و فقه اشتغال داشته‌است. ایشان از سال ۱۳۹۰ به تدریس درس خارج مشغول شده است.

وی آثاری علمی در زمینه‌های مختلف به رشته تحریر درآورده یا در دست تدوین دارد و در دوران جنگ تحمیلی ۸بار به عنوان بسیجی به مناطق جنگی اعزام شده است، ایشان همچنین عضو مجمع عمومی جامعه مدرسین، مجمع عالی تفسیر قرآن کریم و عضو هیأت امنای انجمن فقه رسانه بوده است.

از این رو خبرنگار خبرگزاری رسا، در ارتباط با آخرین وضعیت نظام آموزشی حوزه به ویژه با توجه به تأکیدات رهبر معظم انقلاب در ارتباط با حوزه با حجت الاسلام والمسلمین سید محمد واعظ موسوی گفت‌وگویی ترتیب داده که متن این گفت‌وگو در ادامه تقدیم می گردد.

رسا – با عرض سلام و تشکر از این که وقت خود را در اختیار خبرگزاری رسا قرار دادید، به عنوان سؤال نخست بفرمایید وجه تمایز نظام آموزشی حوزه با دیگر نظام های آموزشی در چیست؟

بسم الله الرحمن الرحیم

بنده هم خدمت شما عرض سلام و احترام دارم.

بدون شک هر مرکز آموزشی و نظام آموزشی قواعد خاص و ویژه ای دارد هرچند برخی از آن ضوابط موجود در آن نظام آموزشی در میان همه مشترک است؛ یعنی دانشجویان، طلاب و دانش آموزان و داوطلبان مراکز آموزشی بالاخره دارای قواعد آموزشی مشترکی هستند.

ریشه حوزه به زمان پیامبر برمی گردد

گذشته از این شرایط کلی و عام که در هر نظام آموزشی هست، نظام آموزشی خاص گاهی شرایط خاص و ویژه ای دارد؛ نظام آموزشی حوزه که برخوردار از 14 قرن سابقه تأسیس می باشد بدون شک امتیازاتی دارد که دیگر مراکز ندارند، چون می دانید در حقیقت حوزه های علمیه از زمان پیامبر آغاز شد و اهل بیت(ع) به ویژه از عصر امامین صادقین(ع) و تشکیل کلاس های درس توانستند ایده ها و مباحث علمی و تفسیری و اخلاقی خودشان را به پیروان در عصر خودشان و متأخران از خودشان آموزش بدهند.

از این رو نظام آموزشی حوزه ویژگی هایی دارد که در نظام های آموزشی دیگر یا نیست و یا اگر هست کمتر دیده می شود؛ بخشی از این ویژگی ها همان مواردی است که از آنها به عنوان سنت های حسنه حوزه یاد می شود، اولین ویژگی حوزه اخلاق محور و معنویت محور بودن کارهای آموزشی است برخلاف نظام های آموزشی دیگر که آموزش اصطلاح های خشک و آزمون های مختلف برای ارتقای رتبه افراد هست در حوزه در کنار آموزش علمی به مباحث علمی و اخلاقی توجه ویژه ای می شود.

همیشه معروف بوده که بزرگان حوزه می فرمودند: طلاب برای ارتقا پیدا کردن به دو بال علم و اخلاق نیاز دارند؛ ویژگی دیگر حوزه آن است که ارتباط تعلیم دهنده و تعلیم گیرنده از رابطه یک استاد و شاگرد فراتر رفته و به رابطه پدرانه بدل شده است و یک استاد گاهی خود را وقف ارتقای علمی و معنوی شاگرد کرده و به همه زوایای محصل توجه می کند و به او مهارت های فردی و اجتماعی را نیز آموزش می دهد.

رسا – یکی از ویژگی های نظام آموزشی حوزه بحث انتخاب آزاد استاد است، این سنت امروز در حوزه چرا مثل گذشته جدی گرفته نمی شود؟

بله همانطور که شما گفتید یکی از سنت های حسنه حوزه انتخاب آزاد دو طرفه است، همواره در حوزه های علمیه وقتی فردی پس از سال ها تحصیل و استفاده از محضر بزرگان در خود صلاحیت تدریس می دید اعلام می کردد که آمادگی شروع بحث خاصی را دارد و دانش آموزان و طلاب وقتی به دنبال آن بحث خاص بودند از بین اساتید متعدد برای خودشان حق انتخاب قائل بودند و با حضور در جلسات بحث و درس با ملاک هایی که داشتند از بین چندین استاد، استاد مورد علاقه خودشان که بیشترین بهره را می توانستند از او ببرند انتخاب می کردند.

سنت انتخاب آزادانه استاد نیمه جان شده است

امروز این سنت حوزه به صورت نیمه جان نه خیلی قوی وجود دارد که گاهی دیده می شود بیش از صد استاد یک ماده درسی را اعلام می کننند و صدها طلبه ای که باید آن درس را بگذرانند برای خود حق انتخاب قائل هستند، اساتید نیز که خود را در معرض قرار داده اند این حق را دارند که اگر احساس کردند یکی از طلاب شرایط شرکت در درس او را ندارد می توانند از از او بخواهند بعد از احراز شرایط در پای درس استاد بیاید.

یعنی همواره یکی رابطه بینابینی و دو طرفه میان استاد و شاگرد وجود داشته است که شما این گونه رابطه ای را در کمتر نظام آموزشی دیده اید، یعنی گاهی یک دانشجو که اصلا نمی تواند از محضر استادی بهره ببرد باید به اجبار در دانشگاه سرکلاس حاضر شود و از آن طرف استادی که می داند شاگردش برای کلاس او مناسب نیست باید وجود دانشجو را تحمل کند.

رابطه فردی و اجتماعی استاد و شاگرد در حوزه

در حوزه وجود اعتماد متقابل بین استاد و شاگرد آن چنان این رابطه را تعمیق می بخشد که با وجود فاصله علمی و طبقاتی مراوداتی ایجاد می شود که از زوایای فردی و اجتماعی هم با خبر شده و پی به مشکلات موجود و تهدیداتی که احیانا در کمین است می برند.

رسا – اگر امکان دارد برخی از سنت های اصیل حوزه را برای خوانندگان توضیح بدهید و وضعیت آن را در حوزه علمیه امروز تشریح کنید.

ما در حوزه سنت های قوی و اصیل زیادی داریم، یکی از سنت های بسیار نیکوی حوزه عدم وابستگی و محوریت مدرک و گرفتن مدرک خاص بوده است؛ یعنی در گذشته هر طلبه وقتی به مرحله خاصی از علم رسید احساس می کرد که باید در مرتبه بالاتر حاضر شود به همین جهت پای درس استادی که می خواست حاضر می شد و هرگز برای مدرک درس خوانده نمی شد که امروز هم نباشد بشود.

حوزه جای مدرک گرایی نیست

حوزه هرگز جای مدرک گرایی نبوده و نیست؛ چراکه همواره طلاب سعی در افزایش فهم و درک علمی خود دارند به همین جهت از جمله محسناتی که کمی فراموش شده است، وجود مباحثه بین طلاب است یعنی محصلانی که پای درس استاد می نشینند بعد از فراگیری دروس بین خودشان به مباحثه می نشینند تا بیشترین دریافتی را داشته باشند و اگر یکی از آنها اشکالی یا سؤالی داشت دیگران پاسخ بدهد و اگر مجموعه پاسخ ندهند از استاد توضیح بیشتر را می خواهند.

مباحثه موارد علمی را ملکه می کند و آثار و ثمرات فراوانی را دارد، بر کسی پوشیده نیست اگر طلبه ای با این شرایط با بحث های متعدد و مطالعه های قوی درس خود را پیش ببرد پیشرفت او با دیگران قابل مقایسه نیست.

تقریر نویسی سنتی ویژه در حوزه

همچنین از دیرباز تقریر نویسی محصلان پای درس استاد همچون یک فریضه مطرح بوده و نوشتن خلاصه مباحث ارائه شده از سوی استاد را به طور دقیق انجام می دادند، به ویژه بعد از خروج از کلاس در اولین فرصت سعی می کنند همه آموزه های به صورت تصویر بحث استاد روی کاعذ بیاورند و با ثبت و ضبط مطالب به آنها رنگ ماندگاری بدهند.

سنت حسنه دیگر پیش مطالعه و پس مطالعه است، طلابی که مراقب اند مطالب ارائه شده ضایع نشود قبل از حضور در درس به مطالعه و تفکر اجمالی پیرامون موضوع درس بعدی می پردازند و پس از تمام شدن درس و قبل از شرکت در مباحثه با همدرسی ها باز با دقت بیشتری و با تعمق بیشتری مطالعه می کنند تا بتوانند همچون یک استاد همان بحث را به حلقه مباحثه ای القا کنند و زوایای ناشناخته بحث را به خوبی موشکافی کنند.

رسا – به عقیده حضرتعالی مسؤولان و مدیران حوزه در ساحت تصمیم گیری برای امور مختلف طلاب، لازم است چه اقداماتی را برای احیای سنت های حوزه انجام بدهند؟

به نظر من باید روش های رایج در حوزه های علمیه که سابقه چندین قرنی دارد به عنوان یک روش مجرب و موفق مورد حمایت و اقدام  و عمل در حوزه قرار بگیرد و الا به صرف انجام مصاحبه ها و ثبت کردن این مسائل بدون اقدام وضعیت حوزه ها بهبود بخشیده نخواهد شد.

مسؤولان به نظام آموزشی سنتی حوزه افتخار کنند

تصمیم سازان و تصمیم گیران باید به داشته های خودشان و غنای این نظام آموزشی ببالند و اگر هم در صدد ارتقای آن هستند در تلاش باشند تا محسّناتی را به آن اضافه کنند به نحوی که خدشه ای به این اصالت ها وارد نشود.

البته خدا را شاکریم اشراف صاحب اصلی حوزه های علمیه یعنی حضرت ولی عصر(عج) و همچنین توجه کافی از سوی رهبر معظم انقلاب و مراجع و بزرگوار نسبت به مجریان و تصمیم گیران بوده و تذکرات لازم داده می شود ولی ما هم تقاضا داریم که قدر داشته های خودمان را بدانیم و در تقویت این سنت های حسنه تلاش کنیم و اگر چیزی را بیافزاییم باید اموری باشد که در تعمیق این روش و استفاده از داشته های حوزه ما را کمک کند و در ارتقای علمی تأثیر بسزایی داشته باشد.

رسا – به نظر شما چرا خود حوزویان گاهی دارندگان مدارک دانشگاهی را برای به بکارگیری در مراکز آموزشی و پژوهشی بیشتر از طلاب قوی و پژوهشگران حوزوی قبول دارند؟

به هرحال این که در مسائل اجرایی حتی در نهادهای حوزوی به این مشکل برمی خوریم که صدایی از عزیزان در نمی آید اصلا شایسته نیست و ما باید قدر داشته های خودمان را بدانیم ولی گاهی از باب مثل عرفی که «مرغ همسایه غازه» با این بهانه که تحصیلات حوزوی از عمق و غنای کافی برخوردار نیست چون مدرک معتبری ندارد خودمان به خودمان توجه نمی کنیم، در حالی که مطالب بسیار سطحی تر از حوزه در یک مؤسسه یا دانشگاه دیگر آموزش داده می شود ولی چون مدرک دارد در حوزه نیز بیشتر به او بها داده می شود که جای تأسف عمیق دارد.

ارتقای علوم انسانی بدون حوزه معنا ندارد

متصدیان علوم انسانی که دانشگاه متولی آموزش آن است دست نیاز به سمت حوزه دراز کرده اند، همچنانکه رهبر معظم انقلاب نیز بر لزوم توجه به علوم انسانی اسلامی در حوزه تأکید کرده اند و بارها گفته اند که کرسی های نظریه پردازی و کارگاه های علوم انسانی بر غنای علوم انسانی اسلامی می افزاید.

گاهی ما به متخصصان خودمان اهمیت نمی دهیم و کسانی که چند اصطلاح خشک عربی را با آموز ه های دانشگاه های داخلی و خارجی آموزش دیده اند به عنوان نظریه پردازان علوم انسانی و اسلامی در نظر می گیریم و در تدوین متون درسی و تعیین موضوعات پایان نامه های سطوح بالاتر حوزه و دانشگاه آن نظریات را مطرح کرده و بر اساس آن ها پیش می رویم در حالی که از باب «الحق لمن سبق» سابقه این علوم و ریشه این علوم در مباحث حوزوی است.

حوزه باید انقلابی باشد

به ویژه حوزه سنتی که به بهترین نحو ممکن به وظیفه اصلی خودش عمل کرده است باید دوباره احیا شود، مراد از سنت البته سنت ارتجاعی و ماندن در زمان سابق نیست؛ بلکه حفظ سنت های اصیل حوزه همراه با پایبندی به مسائل اخلاقی و اجتماعی و انقلابی ماندن؛ از ویژگی های حوزه علمیه شیعه از جمله قم است که افتخار دارد به تعبیر رهبر معظم انقلاب مادر انقلاب بوده و خودش را در برابر تعمیق انقلاب وظیفه مند می داند و همه توان خود صرف مسائل مورد نیاز نظام کند.

ما در مسائل قضایی و تقنینی و اجرایی اگر به حوزه و حوزویان بها ندهیم و از غنا و عمق موجود حوزه استفاده نکنیم دست نیاز به افراد سطحی دراز می کنیم و مصیبت از همان وقت شروع می شود.

رسا – برای اصلاح ساختار آموزشی حوزه شما چه پیشنهادی دارید؟

جای تعجب است که بعد از چهل سال هنوز حوزه برای خودش سطوح و مدارج مجزایی را تعریف نکرده و گاهی در صدد آن برآمده تا از تعبیرات بسیار نامناسبی از جمله معادل استفاده کند که این خودش لوث کردن نظام آموزشی حوزه است، بنده عقیده دارم به جای تبعیت محض از دیگران، ساختار و اساس نیرومندی برای حوزه پایه گذاری کنیم که دیگران خودشان را ملزم به رعایت اصطلاحات ما کنند یا در برخی مجامع به بهانه نداشتن مدرک شخصیت های بزرگ حوزوی کنار گذشته نشوند.

شما ببینید شخصیتی مثل شهید مطهری(ره) بدون داشتن مدرک آکادمیک از حوزه به دانشگاه می رود ولی با توانمندی سرآمد رشته و رییس گروه در دانشگاه تهران می شود که نشان می دهد توانمندی های دانش آموختگان حوزه می تواند مورد توجه قرار بگیرد. ما نباید با بی اعتنایی کردن به طلاب موجب فرار نخگبان از نظام آموزشی حوزه شویم که اگر به دلایل واهی این کار را کردیم لطمه جبران ناپذیری هم در کوتاه مدت و هم در بلند مدت خواهد زد.

مراقب ترور علمی و اجتماعی شخصیت های حوزه باشیم

ضعف حوزه های علمیه، ضعف نظام اسلامی را رقم می زند که از خواسته های دشمن است که هم حوزه و هم نظام را اگر نمی توانند از نظر فیزیکی تضعیف کنند از نظر برخوردی کاری کنند که به آن بهای کافی داده نشود؛ امروز در تلاش هستند که امثال این شخصیت ها مثل شهید مطهری بدون ترور فیزیکی از صحنه های علمی و اجتماعی نظام بیرون بروند.

امیدواریم با دلبستگی و وابستگی کامل دانش آموختگان حوزوی به مکتب پویای تشیع  انقلاب و کشور مانع از این عملی شدن آرزوی خام دشمنان شوند و همچنان با فعالیت های جهادی خودشان گره از مشکلات حوزه و انقلاب و نظام باز کنند و ارتقای اخلاقی و معنوی و سیاسی و اقتصادی نظام اسلامی را بر اساس منویات رهبر معظم انقلاب رقم بزنند.

رسا ـ تشکر می کنیم از این که وقت خود را در اختیار خبرگزاری رسا قرار دادید، برای شما آرزوی موفقیت داریم.

بنده هم از شما و همکاران عزیز در خبرگزاری رسا که تلاش وافری در معرفی خدمات حوزه های علمیه و اطلاع رسانی دقیق در این باره دارید، کمال تقدیر و تشکر را داشته و برای شما بهترین ها را آرزو می کنم./1330/ج

گفت‌وگو از داود جعفری